Монгол Улсын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш навс унаад байна. 2016 он гарсаар төгрөг маань 24 хувиар (арванхоёрдугаар сарын 10-ны байдлаар) суларчээ. Өнгөрсөн наймдугаар сард төгрөгийг дэлхийн хамгийн муу үзүүлэлттэй валют хэмээн “Bloomberg” зарласанд гайхах юм алга. Энэ нь Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг худалдаж авсан төлбөрөө Оросын талд шилжүүсэнтэй холбоотой гэж зарим мэргэжилтэн тайлбарлаж байв. Манай улс жижиг, нээлттэй эдийн засагтай учраас их хэмжээний валют гадагшлахад ханш савлах нь аргагүй. Төгрөгийн ханшийн уналтыг зогсоохын тулд Төвбанкнаас гадаад валютын албан нөөцөө дундартал интервенц хийлээ. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард 1.5 тэрбум ам.доллар байсан нөөцийн хэмжээ хагас жилийн дотор нэг тэрбум ам.доллар болтлоо буурсныг график 1 харуулна. Мөн ханш хамгийн их савласан өнгөрсөн зургаа, наймдугаар сард валютын нөөц хамгийн ихээр буюу тус бүр 10 гаруй хувиар буурсныг ажиглаж болно. Дээр дурдсанчлан, их хэмжээний валют гадагшлах бүрт монгол төгрөгийн ханш “чөлөөт уналт” мэдрэх нь гарцаагүй. Гэтэл таван жилийн өмнө босгосон бондуудыг эргэн төлөх цаг хаяанд ирчихээд байна. Энэ үед бид ханшийн эрсдэлээс яаж сэргийлэх тухайгаа нухацтай бодох хэрэгтэй болов уу.

2017 оны гуравдугаар сар

Хөгжлийн банкны 580 сая ам.долларын евро бондыг эргэн төлөх товлосон хугацаа. Монгол Улсын гадаад валютын албан нөөцийн талаас давсан энэ хэмжээний валют гараад явахаар түүний пянг төгрөгийн ханш даах уу гэдэг томоос том асуултын тэмдэг босоод ирлээ. Гэтэл үүнтэй холбоотой бэлтгэл ажил хийж байгаа, эсэх нь ч тодорхойгүй хэвээр. Мөн 2018 онд Чингис бондын 500 сая ам.долларыг эргэн төлж, үүнээс дөрвөн жилийн дараа буюу 2022 онд үлдсэн нэг тэрбум ам.долларыг нь барагдуулах учиртай. Тэгээд дараа жил нь “Самурай” бондын 30 тэрбум иенийн эргэн төлөлтийг хийнэ.

Өөрөөр хэлбэл, 2017 оны гуравдугаар сараас эхлээд их хэмжээний валют Монгол Улсаас гадагшлах хугацаа ар араасаа хөврөхөөр байна. Тэр бүрт төгрөгийн ханш навс унаж, Төвбанк интервенц хийж, гадаад валютын албан нөөцөө шавхаж дуусах уу?

Бодит өртөг

Таван жилийн өмнө Хөгжлийн банк 580 сая ам.доллар босгоод, дараахан нь Засгийн газар 1.5 тэрбум ам.долларын Чингис бонд гаргаж байлаа. Тэгээд Самурай, Мазаалай гээд жагсаалт үргэлжлээд явсан. Олон улсын өрийн зах зээлд хөл тавьж, олсон мөнгөө үрэх сайхан л байсан байх. Гэвч авсан бол өгч л таарна.

Хөгжлийн банкны евро бонд 5.75 хувийн хүүтэй. Харин Чингис бондын хувьд таван жилийн хугацаатай бондын өгөөж 4.125, арван жилийнх нь 5.125 байсан. Дотоодын зах зээлд банкны зээлийн хүү жилийн 20 орчим хувьтай байхад олон улсын зах зээлээс хямд өртгөөр мөнгө босголоо хэмээн олзуурхаж байсан үе бий. Гэвч өнөөдөр бид олзуурхах биш, халаглах хэмжээнд хүрчихээд байна.

Учир нь, ам.долларын ханш өссөн. 2012 оноос дэлхийн зах зээл дэх ашигт малтмалын үнэ хямдарч эхлэхтэй зэрэгцээд экспортын орлого хумигдсан. Мөн тэр үеэс Монголд орж ирэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ч багассан. Үр дүнд нь манай төлбөрийн тэнцлийн алдагдал 2013 онд 1.9 тэрбум ам.долларт хүрч, рекорд тогтоож байв. Тиймээс ч гадаад валютын хомстол нүүрлэж, улмаар ханш нь өссөн хэрэг.

Ам.долларын ханшийн өсөлтийг хазаарлахын тулд Төвбанк чадах бүхнээ хийсэн. 2013 оны эхээр дөрвөн тэрбум ам.долларт хүрч байсан гадаад валютын нөөц мөн оны сүүлчээр 2.2 тэрбум ам.доллар болж, 45 хувиар багассан нь үүнийг гэрчилнэ. Гэсэн ч Монголбанкны хүч хүрээгүй юм. Тухайн жилд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг 22 хувиар огцом унасан билээ.Өөрөөр хэлбэл, Чингис бондын хүү 4-5 хувь дээр ханшийн өсөлтөө нэмж үзвэл зээлийн хүү нь үндсэндээ жилийн 27 хувьд хүрсэн хэрэг. Гэтэл ам.долларын ханш 2014 онд ахиад 11 хувиар, 2015 онд зургаан хувиар, 2016 онд бүр 24 хувиар өсчихөөд байна. Яагаад ийм байдалд хүрэв?

“Боломжгүй гурвал”

Үүнийг ойлгохын тулд бид 1997 оны Азийн хямралыг эргэн санах хэрэг гарч байна. Зүүн өмнөд Азийн гайхамшиг гэгдэж байсан “бар” орнууд тухайн үед хямарсан гол шалтгаан нь мөнгө, валютын онолын энгийн нэгэн томъёололтой холбоотой байв. Түүнийг “Боломжгүй гурвал” гэх бөгөөд мөнгөний бие даасан бодлого, валютын тогтвортой ханш, капиталын чөлөөт урсгал гэсэн гурван хүчин зүйл зэрэгцэн орших боломжгүйг илэрхийлдэг. Гэтэл тэдгээр “бар” орон харьцангуй бие даасан төв банктай, дэлхийн зах зээлд нээлттэй хэрнээ үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшаа тогтвортой барихыг хичээж байжээ.

Хямралаас зайлсхийхийн тулд ихэнх улс энэхүү гурвалжны аль нэг өнцгөөс татгалзах сонголт хийдэг байна. Тухайлбал, валютын хатуу ханштай, бие даасан мөнгөний бодлоготой БНХАУ Азийн хямралд өртөөгүйгээр барамгүй эдийн засаг нь тогтвортой өсөж байлаа. Учир нь, капиталын орох, гарах урсгалаа хянаж, зохицуулж байдгаас тийнхүү хямралыг тойрон гарчээ. Тэгвэл АНУ, Япон, Их Британи, Канад, Австрали зэрэг хүчирхэг эдийн засагтай орон мөнгөний бие даасан бодлого, капиталын чөлөөт урсгалтай, тиймээс чөлөөт хөвөгч ханшийн тогтолцоо сонгож авсан байдаг.

Харин Монгол Улс бие даасан Төвбанктай, хөрөнгийн орох гарах урсгал харьцангуй чөлөөтэй, албан ёсоор (Олон улсын валютын санд бүртгүүлснээр) бол хөвөх ханштай. Үүнээс үзэхэд, манай улс дээрх гурвалжны “валютын тогтвортой ханш” гэдэг өнцгөөс зайлсхийсэн нь харагдаж байна.

Гэвч de jure хөвөх ханштай боловч de facto тийм биш байгааг Монголбанкны зүгээс ханшийг тогтворжуулахын тулд ханшийн хатуу тогтолцоотой орнуудаас дутахааргүй интервенц хийж байгаагаас харж болно. Яг энэ шалтгааны улмаас 2008-2009 онд Монгол Улс хямарсан шүү дээ. Зэсийн үнэ огцом унаж, төсвийн алдагдал тэлсэн тэр үед Монголбанк ханшийг хамгаалах гэж интервенцээ эрчимжүүлсэн нь гал дээр тос нэмсэн. Үр дүнд нь 1160 орчим төгрөг байсан ам.долларын ханш албан бус захад 1700 төгрөгт хүрч огцом өссөн билээ. Монголбанк валютын нөөцөө дундартал интервенц хийсэн боловч ханшийн хэлбэлзлийг тогтворжуулах нь бүү хэл, харин ч гааруулахад хүргэсэн юм. Үүнээс сургамж авалгүйгээр ирсэн замаараа сурсан дуугаа дуулаад явбал ханшаа ч тогтоон барьж чадахгүй, валютын нөөцөө ч хадгалж чадахгүй үлдэх нь байна. Гэтэл бондын эргэн төлөх цаг наашилсаар.

Салаа замын уулзвар дээр…

Бид “Боломжгүй гурвал”-ыг боломжтой байлгах гээд зүтгээд байгаагаа харж байна. Энэ нь санхүүгийн хямралд хүргэх зам юм. Хямралыг дайрч биш, тойрч гарахын тулд бид бодлогын сонголт хийх цаг иржээ. Нэг зам нь, валютын ханшийг тогтвортой байлгахын тулд капиталын орох, гарах урсгалаа хянаж, зохицуулах. Ингэж л том хэмжээгээр ажиллахгүй бол одоогийнх шиг интервенцээр мянга маневрлаад амжилтад хүрэхгүй нь тодорхой. Ийм замыг сонгосон тохиолдолд Эрдэнэтийнх шиг их хэмжээний мөнгө гарах тохиолдолд улсаас (Төвбанкнаас ч юм уу) шууд оролцож, зохицуулалт хийх боломж бүрдэнэ. Энэ хүрээнд богино хугацаанд өндөр ашиг олох зорилгоор орж ирж буй хөрөнгийг бүртгэж, улмаар гэнэт гадагш их хэмжээний валют гарах тохиолдолд тодорхой хэмжээний татвар ногдуулах зэргээр ханш савлах эрсдэлийг бууруулах боломжтой.

Нөгөө зам нь, валютын ханшаа зөнгөөр нь хаях. Ам.долларын ханш 3000 төгрөгт хүрнэ үү, 4000 төгрөгт хүрнэ үү хамаагүй. Энэ тохиолдолд валютын хэлбэлзлээс хамгаалсан даатгалын буюу хеджингийн зах зээлийг хөгжүүлж, ханшийн эрсдэлээс хамгаалах хэрэг гарна. Улс орнууд болон хувийн хэвшлийнхэн олон улсын санхүүгийн зах зээлд хеджинг хийхдээ форвард, опшин хэмээх хоёр хэрэгслийг түгээмэл ашигладаг. Энэ мэтээр эрсдэлээс хамгаалах соёлыг төлөвшүүлэхэд анхаарч чадвал хувийн хэвшлийнхэн тэр болгон “ханшийн савлагаа хэцүү байна” гэж төр, засагтаа хошуу дэвсэхгүй л болов уу.

Эцэст нь

Сонголт хийхийнхээ өмнө бид өргөн хэмжээний судалгаа хийх хэрэгтэй гэж бодож байна. Хатуу ханш муу, хөвөх ханш сайн гэх ойлголт ялангуяа Азийн хямралын дараа нэлээд тархсан. Гэвч энэ нь туйлын үнэн ч биш юм. Хятад, Дани, Хонконг зэрэг улс хатуу ханштай хэрнээ муудсан юм алга. Нөгөө талаас, хөвөх ханш зөвхөн АНУ, Их Британи зэрэг том, баян орнуудад зохино, манайх шиг жижиг эдийн засаг Дани, Хонконгийн замаар явсан нь дээр гэсэн төөрөгдөл ч байдаг.

Тэгвэл Хятад улс хамгийн том эдийн засагтай хэрнээ хатуу ханштай байгаад л байна. Бруней, Катар мэтийн хатуу ханштай, баян орнууд байхад Гвиней-Биссау, Туркменистан зэрэг хатуу ханштай, ядуу орнууд ч бий. Хонконг 1983 оноос хойш хатуу ханш барьж ирсэн бол Сингапур хөвөх ханшийг сонгоод, ижилхэн л амжилтад хүрсэн. Газрын тос экспортлогчдын холбоо буюу ОПЕК-ийн гишүүн Саудын Араб, Катар, Арабын нэгдсэн Эмират зэрэг улс бүгдээрээ хатуу ханштай байх жишээтэй.

Энэ бүхнээс үзэхэд, хатуу ханш сайн, хөвөх ханш муу, эсвэл эсрэгээрээ хөвөх ханш сайн, хатуу ханш муу гэх тогтсон ойлголт ер байхгүй юм. Тиймээс манай улсад ямар бодлого зохих вэ гэдгийг бид судалж, хэлэлцэж байж шийдэх хэрэгтэй болов уу.

Эргэн төлөх цаг: Хөвөх үү, эс хөвөх үү?

Б.Түвшин (эдийн засагч)

Монгол Улсын үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханш навс унаад байна. 2016 он гарсаар төгрөг маань 24 хувиар (арванхоёрдугаар сарын 10-ны байдлаар) суларчээ. Өнгөрсөн наймдугаар сард төгрөгийг дэлхийн хамгийн муу үзүүлэлттэй валют хэмээн “Bloomberg” зарласанд гайхах юм алга. Энэ нь Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг худалдаж авсан төлбөрөө Оросын талд шилжүүсэнтэй холбоотой гэж зарим мэргэжилтэн тайлбарлаж байв. Манай улс жижиг, нээлттэй эдийн засагтай учраас их хэмжээний валют гадагшлахад ханш савлах нь аргагүй. Төгрөгийн ханшийн уналтыг зогсоохын тулд Төвбанкнаас гадаад валютын албан нөөцөө дундартал интервенц хийлээ. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард 1.5 тэрбум ам.доллар байсан нөөцийн хэмжээ хагас жилийн дотор нэг тэрбум ам.доллар болтлоо буурсныг график 1 харуулна. Мөн ханш хамгийн их савласан өнгөрсөн зургаа, наймдугаар сард валютын нөөц хамгийн ихээр буюу тус бүр 10 гаруй хувиар буурсныг ажиглаж болно. Дээр дурдсанчлан, их хэмжээний валют гадагшлах бүрт монгол төгрөгийн ханш “чөлөөт уналт” мэдрэх нь гарцаагүй. Гэтэл таван жилийн өмнө босгосон бондуудыг эргэн төлөх цаг хаяанд ирчихээд байна. Энэ үед бид ханшийн эрсдэлээс яаж сэргийлэх тухайгаа нухацтай бодох хэрэгтэй болов уу.